Cando tocaba
cocer o pan, era un día de festa para os nenos. Pola mañá, había que subir á
fraga do Covelo á procura duns feixes de xestas para quentar o
forno, aínda que, na miña casa, que se
dicía de moita fachenda, arreo había unha morea de leña de carballo, xestas e
piornos no alpendre do patio ao acubillo das augas: lembro que se carrexaban uns
cantos carros ben cumpridos de leña miúda para o forno cada setembro antes das
primeiras chuvias porfiadas que adoitaban presentarse para pechar o verán e, de
paso, escarallar a vendima que, por san Miguel, a piques de rematar estaba nas
viñas máis serodias da ribeira do Sil.
Quentar
o forno tiña o seu que: a boca con viseira de perfil de granito do país ía tragando
as garamatas. As paredes en forma de iglú, recubertas de barro refractario,
primeiro suaban a humidade, logo, ían quecendo pouco a pouco ata branquearen coa
calor concentrada na bóveda do forno. Mentres
o pai atizaba o lume, a mamá preparaban a pota grande da cociña con auga morna para
mesturar na artesa coa fariña peneirada de centeo que se moera nos muíños
hidráulicos da contorna –Entrambosríos, Rabacallos ou, mesmo, no río pequeno de
A Ponte de Barxacova– engadindo unha cunca de lévedo, que se deixara da última
enfornada, e máis unha presa de sal lavada do salgueiro. A morea de masa, co debuxo dunha cruz no medio do
peito, había que tapala cun cobertor branco co fin de que levedase quentiña ao
redor dunha hora. Nun recanto da artesa, a señora María, a Carpinteira,
envolvía as bolas dos pans con moito xeito: quince pezas grandes, con dous
cortes de coitelo, un a cada lado, para axiña polas a lucir, collendo forma e
dureza, tempo que se aproveitaba para varrer o forno cun fachizo mollado de
mango longo, achegando a cinsa ao burato
da borralleira.
Coas
pedras xa brancas, o forno estaba a punto para recibir a enfornada do pan: coa
pa íanse metendo os pans con moito tento e cerimonia, comezando polo fondo unha
roda de pans ao redor da parede, despois unha segunda roda e así. Ao remate,
coa mesma debuxábase no ar o sinal da cruz para que todo fose dereito como Deus
manda. Bruxas fóra!, coidaban os presentes.
A espera do pan cocido, unha hora e pico, transcorría de
conversas, co corpo quente e satisfeitos do traballo cumprido, ollando de cando
en vez como se ían dourando os pans, con ganas de tentalos e mesmo de encetar
algún rebándolle a coroa. Para os nenos, as mulleres preparaban a bola, un pan
pequeniño, que se sacaba antes para ir tranquilizando a larota dos máis
pequenos ou para abrir as ganas de comer dos máis grandes, que cos rapaces
nunca se sabe como vai ser a hora do almorzo.
Aquela noite, para cear, tocaba empanada, a derradeira en
enfornar por ser a primeira en saír, que se preparaba con chourizos, touciño,
cebola, pementos... todo cortado miúdo e ben sazonado en aceite de oliva: o
recendo da empanada quente no medio da mesa de mármore e máis o viño fresco do
cubeto do gasto servido na xarra de Gundivós abría as ganiñas de comer a quen
for. Logo, viña a sobremesa coas
filloas, o licor café e mais unas partidas de brisca de seis.
O pan, nos primeiros días, despois de encetalo, minguaba
deseguida nas merendas de compango co chourizo ou nos tacos para os xornaleiros
cavando as viñas; non era así cos últimos pans que duraban máis, amosando na
vitrina do comedor duros por fóra e encollidos por dentro. Cando se acababa o
pan, de non haber vagar para acudir ao muíño, había que pedir un prestado. O
pan non se puña nunca boca arriba, nin se lle deixaba cravado o coitelo; de
caer o chan, había que bicalo, nin se podía tirar un cacho ao lixo, pero si ao
lume, porque eran xestos de mal agoiro. De
non ter forno na casa, había que darlle as grazas a un veciño, deixándolle un
pan en prenda como a maquía nos muíños.
Do
proceso de enfornar o pan, a fermentación era un misterio que me marabillaba,
porque non podía comprender a metamorfose da masa co lévedo, como unha muller
preñe deitada na cama da artesa, a quen lle fose medrando a criatura: nun
descoido das mulleres, metendo a man por debaixo o cobertor, xogaba co dedo, furabolos… xogos máxicos dun neno asombrado.
